اقسام فعل از نظر حروف اصلي:
1)فعل معتل 2)فعل صحيح
فعل معتل:
به فعل هاي كه يكي از حروف اصلي آن حروف عله(و،ا،ي) باشد و به چهار دسته تسقيم مي شود:
1) فعل معتل مثال : فعلي كه اولين حرف اصلي آن حروف عله باشد.مانند(وعد)
2) فعل معتل اجوف: به فعلي كه دومين حرف آن عله باشد. مانند (قَال، عاد)
3) فعل معتل ناقص :فعلي كه سومين حرف آن حرف عله باشد. مانند(دعا، تلا)
4)فعل معتل لفيف: فعل هاي كه دو حرف اصلي آن حرف عله باشد و اگر دو حرف عله كنار هم قرار بگيرد آن را لفيف مقرون و اگر دو حرف عله جدا از هم قرار بگيرد آن را لفيف مفروق مي گويند . مانند(روي ، ولي)
فعل صحيح :
به فعل هاي گفته مي شود كه در ساختمان اصلي آن (حروف اصلي آن) حروف عله به كار نرفته باشد و به سه دسته تقسيم مي شود .
1)فعل مهموز:فعلي كه يكي از حروف اصلي آن همزه باشد كه اگر اول باشد مهموز فاء و اگر دومين حرف باشد مهموز العين واگر سومين باشد مهموز اللام گفته مي شود. (أمر،سأل،بدأ)
2) فعل مضاعف:فعلي كه دو تا از حروف آن هم جنس باشد. مانند :(يَمُدَّ، زَلْزَلَ)
3)فعل سالم :فعلي كه در آن حرف عله و همزه وحرف همجنس به كار نبرده باشد. مانند:(كَتَبَ،خَرَجَ)
اعلال
به تغييراتي كه بر روي حروف عله روي مي دهد گفته مي شود و به سه دسته تقسيم مي شود:
1)اعلال به اسكان:هر گاه حركت حرف عله در فعل هاي معتل حذف ويا به حرف ما قبل داده شودو در موارد زير روي مي دهد:
الف)هر گاه حرف عله در آخر فعل مضارع معتل ناقص قرار بگيرد ساكن مي شود.مانند:(يَدْعُوُ=يَدْعُو)
ب) هرگاه حرف قبل از حرف علّه ساكن باشد حركت حرف علّه به حرف ساكن داده مي شود و حرف عله ساكن مي شود. مانند: (يَقْوُلُ=يَقُوْلُ )
2)اعلال به قلب : هرگاه حرف عله به حرف ديگري تبديل شود گفته مي شود و در موارد زير روي مي دهد :
الف)حرف عله متحرك ما قبل مفتوح به الف تبديل مي شود . مانند :(قَوَلَ=قالَ)،(بَيَعَ=باعَ)
ب)هرگاه حرف قبل از حرف عله كسره داشته باشد حرف عله به ياْء تبديل مي شود. مانند:(مِوْزان=ميزان،مِوْلاد=ميلاد)
3)اعلال به حذف: هرگاه حرف عله در فعلهاي معتل حذف گردد اعلال به حذف گفته مي شود و در موارد زير روي مي دهد :
الف) هرگاه حرف عله واو در مضارع معتل مثال معلوم ثلاثي مجّرد بعد از حروف مضارعه قرار بگيرد حذف مي گردد. مانند : (يَوْلِدٌ=يَلِدُ،يَوْضَعُ=يَضَعُ)
ب)هرگاه حرف بعد از حرف علّه ساكن شود حرف عله حذف مي شود. مانند :(قالنَّ=قُلنَّ،هَدَيتُ=هَدَتْ)
ج)هرگاه حرف بعد از عله يكي از حروف واو يا ياء باشد حرف عله حذف مي گردد. مانند :(يَدْعوونَ=يَدْعُونََ،تَدْعوِينَ=تَدْعِينَ)
د)هرگاه حرف عله در آخر فعل مضارع معتل ناقص قرار بگيرد هنگام مجزوم شدن فعل حرف عله حذف مي گردد. مانند :
مضارع أمر نهي
تَدْعُو اُدْعُ لاتَدْعُ
اعلال در معتل مثال
1) ماضي: در صيغه هاي فعل ماضي معتل مثال هيچ اعلالي روي نمي دهد.
2) مضارع: در صيغه هاي فعل مضارع معلوم ثلاثي مجرد معتل مثال واوي حرف عله واو حذف مي گردد.
جِدُ=يَجِدُ تَجِدُ تَجِدُ تَجِدينَ
يَجِدانِ تَجِدانِ تَجِدانَ تَجِدانِ أجِدُ
يَجِدُونَ يَجِدْنَّ تَجِدُونَ تَجِدْنَّ نَجِدُ
3)أمر:در صيغه هاي أمر معنل مثال واوي حرف عله حذف مي گردد.
مضارع أمر مضارع أمر
تَجِدُ جِدْ تَجِدينَ جِد‌ِئ
تَجِدانِ جِدْا تَجِدانِ جِدا
تَجِدُونَ جِدْوا تَجِدْنَ جِدْنَ
اعلال در معتل اَجوف
1)ماضي: در صيغه هاي فعل ماضي معتل اجوف 5 صيغه اول اعلال به قلب دارد و 6صيغه آخر اعلال به حذف دارد.
قالَ قالَتْ قُلْتَ قُلْتِ
قالا قالَتا قُلْتُما قُلْتُما قُلْتُ
قالُو قُلْنَ قُلْتُم قُلْتُنَّ قُلْنا
تذكر:بايد توجّه داشت در صيغه هاي فعل ماضي از صيغه ي 6 تاآخر بعد از حذف حرف عله اگر حرف عله واو باشد اول فعل ضمه و اگر حرف عله يا ء باشد حرف عله كسره مي گيرد.
نكته:در فعل هاي ماضي خاف (خَ وَ فَ)ونام (نَ وَ مَ) با آنكه حرف عله واو مي باشد در صيغه هاي ماضي از صيغه 6تا آخر بعد از حذف حرف عله اول فعل كسره مي گيرد.
خافَ ،خافا،خافوُا،خافَتْ،خافَتِ،خِفْنَ...
2)مضارع:در صيغه هاي فعل مضارع اجوف دو صيغه مؤنث (6،7) اعلال به حذف دارد و بقيه صيغه ها در صورتي كه بر وزن يَفْعُلُ ويَفْعِلُ باشد اعلال به اسكان و اگر بر وزن يَفْعَلُ اعلال به قلب روي مي دهد.
يَقُولُ تَقُولُ تَقُولَ تَقُولينَ ِ
يَقُولان تَقُولان تَقوُلانَ يَقًولانَ اَقُولَ
يَقُولوُنَ يَقُلْنَ يَقُولوُنَ يَقُلْنَ نَقُلْنا
نكته:در فعل مضارع از خاف(خَوَفَ) ونام(نَوَمَ) ونال(نَيَلَ) چون مضارع آنها بر وزن يَفْعَلُ مي باشد حرف عله به الف تبديل مي شود و اعلال به قلب دارد.
3)أمر:در صيغه هاي أمر معتل اجوف صيغه 1تا 6 حرف عله حذف مي شود واعلال به حذف دارد و در بقيه صيغه ها مانند فعل مضارع مي باشد.
تَقُولُ=قُلْ تَقُولانِ= قوُلا تَقُولوُنَ= قوُلوا...
تست درس اول
1)استيضاح از نظر ريشه چه نوع معتلي است؟
الف)اجوف ب)ناقص ج)مثال واوي د)مثال يايي
2)ما هو الخطاءعن فعل«صِلْ »؟
الف)مفرد مذكر غائب ب)اعلال به حذف
ج)مثال د)فعل أمر
3)جمع مؤنث غائب فعل (سارَ)كدام است؟
الف)سارْنَ ب)ساروُا ج)سِرْنَ د)سِرْتُنَّ
درس دوم
اعلال در فعل هاي معتل ناقص
1)ماضي:در صيغه هاي ماضي معتل ناقص(فَـعَـلَ) اوّلين صيغه اعلال به قلب دارد وصيغه هاي 3،4،5 اعلال به حذف دارد و در بقيه صيغه ها اعلالي روي نمي دهد.
دَعَا(اعلال به قلب) دَعَوَتْ=دَعَتْ(اعلال به حذف)
دَعَووا=دَعَوْا(اعلال به حذف) دَعَوَتا= دَعَتا(اعلال به حذف)
بقيه صيغه ها بدون اعلال مي باشد.
نكته:هرگاه فعل معتل ناقص بر وزن فَعِلَ باشد فقط در يك صيغه اعلال روي مي دهد. يعني فقط در صيغه ي سوم اعلال به حذف روي مي دهد ودر بقيه صيغه ها اعلالي روي نمي دهد.
(خَشيَ، رَضيَ)
2)مضارع:در صيغه هاي مضارع معتل ناقص صيغه هاي 3،9،10 اعلال به حذف روي مي دهد وحرف عله حذف مي گردد و در صيغه ها اگر فعل بر وزن يَفْعُلُ و يَفْعِلُ باشد اعلال به اسكان و اگر فعل بر وزن يَفْعَلُ باشد اعلال به قلب روي مي دهديعني حرف عله به الف تبديل مي شود. اين اعلال به قلب و اسكان فقط در صيغه هايي روي مي دهد كه ضمير بارز ندارند و در صيغه هاي مثني و جمع مؤنث اعلالي روي نمي دهد.
تذكر:اگر فعل مضارع بر وزن يَفْعُلُ باشد جمع هاي مذكر و مؤنث بر يك وزن بكار برده مي شود .
يَفْعُلُ= جمع مذكرو مؤنث غائب=يَدعُونَ
يَفْعُلُ=جمع مذكر ومؤنث مخاطب= تَدْعوُنَ
و اگر فعل بر وزن يَفْعِلُ باشد صيغه ي مفرد مؤنث مخاطب و جمع مؤنث مخاطب مانند هم بكار برده مي شوند.
يَفْعِلُ= مفرد و جمع مؤنث مخاطب= تَهْدَينَ
أمر:در صيغه هاي أمر معتل ناقص صيغه هاي 1،3، 4،اعلال به حذف دارند وبقيه صيغه ها بدون اعلال مي باشند.
تست درس دوم
4)كدام خطا است؟
الف)لمّا يقوم ب)لم يَقم ج)لمّا يقوما د)لم يقوموا
5)أعِظُ چه نوع فعلي است؟
الف)ناقص ب)مهموز آموزش زبان عربي ج) سالم د)مثال
6)مفرد مؤنث مخاطب يَنجو كدام است؟
الف)تنجوين ب)تنجينَ ج)ينجونَ د)ينجينَ