مستثني
قاعده استثنا قاعداه اي است كه در آن كلمه مستثنا از كلمه ي ديگري كه مستثني نام دارد به وسيله ادات استثنا ( إلّا) جدا مي شود . مستثني منه در عربي نقش نيست و نقش هاي ديگري مي پذيرد.
مستثني در عربي دو نوع است .
1. مستثني تام :
مستثني اي است كه مستثني منه آن در جمله ذكر شده است اين مستثني از نظر اعراب منصوب مي باشد
مانند :
نَجَح الطلّاب في الامتحانِ إلّا محمداً .
↓ ↓ ↓
مستثني منه ( فاعل) ادات استثنا مستثني تام و منصوب
لا يَفوز الناس إلا المجدين منهم .
كلُّ شيءِ يرخصُ إذا كَثُرَ إلا الأدب .
↓ ↓
مستثني منه مستثني تام و منصوب
ترجمه :هرچيزي ارزان مي شود هرگاه زياد شود جز ادب.
ذهبوا إلي المدرسةِ الأ واحدة منهم .
↓ ↓
مستثني فيه ( فاعل) مستثني تام و منصوب
خرجنا من البيت الي أخي .
↓ ↓ ↓
مستثني فيه م تام م اليه
و منصوب تقديرا
2.مستثني مفرغ :
مستثني اي است كه مستثني منه آن حذف شده و در جمله وجود ندارد. در اين صورت اعراب مستثني مطابق با نقشي خواهد بود كه در جمله پيدا خواهد كرد. با اين تصور كه الّا در جمله وجود ندارد. مستثني مفرغ در جمله هاي منفي و استفهامي يافت مي شود . و براي حصر و اجتصار بكار مي رود .
در چنين جملاتي معمولا جملات منفي را به صورت مثبت و با استفاده از كلماتي چون فقط و تنها ترجمه مي كنيم.
نكته :
بهترين راه شناخت محذوف بودن مستثني منه اين است كه به عبارت قبل از الا نگاه كنيم اگر كلمه اي از اركان اصلي جمله مثل فاعل ، نايب فاعل ، مفعول ويا خبر در جمله نباشد مي فهميم كه مستثني محذوف است .
مثال :
لا تعبدوا إلا اللهَ .
↓
م مفرغ و منصوب به اعراب مفعول ( مستثني منه (مفعول)حذف شده)
ترجمه درست :فقط خدا را بپرستيد .
ترجمه غلط : نپرستيد جز خدا را .
ما جاءَ الا محمدٌ .
↓
م مفرغ و مرفوع به اعراب فاعل
ترجمه : فقط محمد آمد.
هل جزاءُ الاحسان إلا الاحسان .
↓ ↓ ↓
مبتدا م اليه م مفرغ و مرفوع با اعراب خبر
لاتَقُل̂ إلا الحقَّ .
↓
م مفرغ و منصوب به اعراب مفعول
ما كنتُم إلا شاعرينَ .آموزش زبان عربي
↓ ↓
اسم كان م مفرغ و منصوب با يا به اعراب خبر كان
لَسنا الا داعينَ الحقَّ .
↓
اسم ليس م مفرغ و منصوب بايا به اعراب خبر ليس
لا يُحترمُ إلا المعلمُ الصادِقُ .
↓ ↓ ↓
مضارع مجهول م مفرغ و صفت
مرفوع به اعراب
نايب فاعل