بحث كامل منصرف و غيرمنصرف
مقدمه:
تقسيم بندي اسم به منصرف وغير منصرف يكي از مباحث كتب دبيرستان مي باشد كه دانش اموزان در سال دوم با آن آشنا مي شوند. چون اين بحث از مباحثي است كه همه دانش اموزان مقطع متوسطه در همه رشته ها به آن نياز دارند،مخصوصا در علم صرف(تجزيه)تحقيقي در اين مورد صورت گرفته كه اميد است مورد استفاده همكاران محترم قرار گيرد.
تعريف
اسم منصرف: اسمي است كه تنوين وهمه علامتهاي اعراب اصلي را مي پذيرد وشبيه به فعل نمي باشد.(متمكن امكن)
اسم غير منصرف: اسمي است كه تنوين[1] و كسره نمي پذيرد وشبيه به فعل ميباشد [2](متمكن غير امكن)
اسباب منع صرف :
9 سبب باعث غير منصرف شدن اسم مي شود: 1-علميت 2- تانيث 3- جمع 4-تركيب5- وصف 6- «ان» زائد 7- عدل 8- وزن فعل 9- عجمه. بايد لااقل دو سبب از اسباب بالا در يك اسم موجود باشند تا غير منصرف شود به استثناي 1- الف تانيث ( مقصوره يا ممدوده،علم يا غير علم) 2- جمع منتهي الجموع؛ كه هر كدام از اينها جانشين دو سبب مي شوند .
شرايط:
الف- عَلَم: اسم علم در شش موضع غير منصرف ميباشد:
1- هر گاه علم مختوم به «ان» زائد باشد: رمضان، رضوان، زيدان
نكته:بايد قبل از «ان» زائد سه حرف اصلي موجود باشد و الا منصرف مي باشد.
اسمهايي مانند ( عفّان- حسّان) را اگر از ريشه «عفن» و «حسن» بدانيم منصرف اند و اگر از ريشه «عفّ» و «حسّ» محسوب كنيم غير منصرف ميباشند.
2- اگر بر وزن فعل يا شبه فعل باشد : يزيد، احمد[3] و تغلب. و منظور از شبه فعل اسمي است كه وزن ان بيشتر در فعل كاربرد دارد: اِجبِع(روستايي در لبنان) ، اِ صبَع( اگر علم مذكر باشد)
3- هر گاه علم تر كيب مزجي باشد: بعلبك ، بيت لحم ، قاضيخان .
نكته: در تركيب مزجي اگر جزء دوم معرب نباشد منصرف مي باشد مانند تركيب عددي ( خمسه عشر) و اسمهايي كه به «ويه» ختم مي شوند : سيبويه ، دادويه، بابويه
4- هر گاه علم اعجمي ( غير عربي) و زائد بر سه حرف باشد : ابراهيم[4]، يعقوب نكته: اگر علم اعجمي سه حرفي «ساكن الوسط» باشد منصرف است: نوْح، لوْط و اگر «متحرك الوسط» باشد غير منصرف مي باشد: شَتَر، لَمَك[5].
نكته دوم: نامهاي انبياء به دليل 1- علم بودن 2- عجمي بودن، غير منصرف ميباشند به جز اين شش اسم « محمد، شعيب، صالح، هود، نوح، لوط »» نامهاي ملائكه نيز اين چنين ميباشد به جز « رضوان، مالك، نكير، منكر).
5-هرگاه علم مونث باشد: لفظي: معاويه، طلحه يا معنوي:زينب، مريم.
نكته اول: اگر علم با تاء مدوره «ة» مونث شده باشد چه براي مونث باشد:( فاطمه) يا مذكر:( طلحه) سه حرفي باشد (قله) ويا بيشتر............... در همه حال غير منصرف اند.
نكته دوم: اسمهاي علم مونث بيش از سه حرف بدون شرط غير منصرف اند: زينب، سعاد اما اسمهاي سه حرفي دو حالت دارند 1- اگر « متحرك الوسط» باشند غير منصرف اند : سَحَر، سَقر[6] 2- اگر «ساكن الوسط» باشند الف: به شرط عجمي بودن غير منصرف اند : جور ، زَيد
ب- واگر عربي باشند هردو حال جايز است: هِند.
نكته سوم : اسمهاي مختوم به الف تانيث بدون هيچ شرطي غير منصرف مي باشند چه مفرد باشد: سكري، حمراء ويا جمع: مرضاء، اصدقاء؛ علم باشد : سلمي، خنساء ويا صفت: حُبلي، عذراء.
نكته چهارم: علم مذكري كه به الف مقصوره ختم شود به دو دليل غير منصرف ميباشد : 1- علميت 2-شبيه بودن الف الحاق ان به الف مقصوره: عَلقي: ( نام گياهي) ، أرطي: ( نام درختي).
نكته پنجم: اسمهاي علم مونث بر وزن «فَعالِ» مانند : حذامِ، رقاشِ به دو صورت تركيب مي شوند :1- مبني بر كسر (اهل حجاز) 2- غير منصرف( بني تميم) .
نكته ششم: با اسمهاي منقوصي كه علم مونث باشند مانند « جوارٍ» رفتار مي شود :
جاء قاضٍ [7]. رايت قاضياً . سلّمت علي قاضٍ
6-جمع عَلَم با عدل موجب غير منصرف بودن اسم مي شود : «عُمَر ، زُمَر»
عدل عبارت است از از تغيير كلمه از وزن و صيغه اصلي خود و دو نوع مي باشد
الف : تحقيقي : آن است كه كلمه از اصل خود عدول نموده مثل «احاد» كه معدول «اَحَد» مي باشد و «اُخَر» كه معدول «آخر» مي باشد .
ب : تقديري : عدولش از اصل چيز ديگري بوده است و اينها مجموعاً پانزده كلمه مي باشند بر وزن «فُعَل[8]»
توضيح آنكه علماي نحو در عدل تقديري غير از علم بودن دليل ديگري براي غير منصرف بودن اين اسم ها نيافته اند پس گفته اند معدول « منقول » از صيغه « فاعل » هستند مثل « غُدَر و فُسَق » كه معدول « غادر » و « فا سق » مي باشند .
نكته اول : هر چه بر وزن « فُعال ، مَفعَل » از عدد باشد عدل قياسي «تحقيقي » محسوب مي شود كه عبارتند از « احاد و موحد و ثُناء مَثني ... عشار معشر »
مثال : جاء القوم اُحاد مَوحَد يعني : جاء القوم واحداً واحداً .
نكته دوم : حروف تأكيدي كه بر وزن « فُعَل » باشند نيز غير منصرف اند مثل « جُمَع » « جاء النساء جمعُ – رايت النساء جمعَ – مررت بالنساء جمعَ » . جُمَع معدول از « جمعاوات » مي باشد
شرايط غير منصرف بودن صفت « وصف »
1- هر گاه بر وزن « فَعلان » باشد و مؤنث آن بر وزن « فَعلي »باشد « سَكران – سَكري »
2- هرگاه صفت بر وزن « أفعل »باشد : أحمر ، أعرج
3- در صوريتكه صفت معدول از لفظ ديگري باشد « ُاخَر » جمع اخري
نكته اول : صفتي كه بر وزن « فَعلان » يا « أفعل » است تا زمانيكه وصفيت آن اصلي نباشد ، غير منصرف نخواهد بود
مثلاً «صفوان »صفت مخصوص سنگ و نرم و تابان مي باشد پس منصرف است همچنين « اربع» كه براي عدد معين و «أرنب » كه براي حيوان معين وضع شده است
مثال : « مررت بنسوه أربعِ »
نكته دوم : اگر صفت بر وزن « فعلان » و « أفعل »با «ۀ»مدوره مونث شوند منصرف خواهند بود . مثلاً « سيفان » منصرف مي باشد چون مونث ان « سيفانۀ » بمعني « طويل » مي باشد . همچنين « أرمل » چون مونث آن « ارملۀ » مي باشد منصرف است .
- شرايط غير منصرف بودن جمع
1- بر وزن « مفاعل »باشد مانند « مساجد ، أكارم ، فياصل »
2- بر وزن « مفاعيل » باشد مانند « مصابيح – قناديل و أنا شيد [9]»
3- نكته اول : جمع غير منصرف همان « جمع منتهي الجموع » است يعني جمعي كه بعد از الف مكسر دو حرف متحرك يا سه حرف كه وسطش « ياء » ساكن است باشد « فواصل ، أنامل ،رياحين ،أراجيز »
نكته دوم : جمع مكسري كه «ۀ» مدوره داشته باشد منصرف محسوب مي شود « أساتذۀ و تلامذۀ »
نكته سوم : جمع منتهي الجموع كه بر وزن مفاعيل باشد ولي حرف دوم بعد از الف متحرك باشد منصرف است « صياقلۀ ، عبادلۀ »
نكته چهارم : با اسم هاي ناقصي كه جمع منتهي الجموع باشند مثل « جواري » «غوا شي »مانند « قاضي » رفتار مي شود : جاء جوارٍ رايت جواريَ سلمت علي جوارٍ
سؤال : اسم غير منصرف در چه صورت توسط كسره مجرور مي گردد جواب : هرگاه اضافه شود يا بعد از الف و لام قرار گيرد
مثال : ( في أحسنِ تقويم ) ( انتم عاكفون في المساجدِ ) .
نكته : منصرف فرض كردن اسم غير منصرف و آن را مانند اسم منصرف اعراب دادن زيادا ست و اين بخاطر تناسب با قبل يا بعد خود مي باشد : مثال : « سلاسلاً و أغلالاً و سعيراً » كه لفظ سلاسل با اينكه غير منصرف است تنوين پذيرفته است . عكس اين موضوع يعني اسم منصرف را غير منصرف فرض كردن فقظ هنگام ضرورت مي باشد « و ممن و لدوا عامرُ ذو الطول و ذوالعرض » كه بايد عامرٌ گفته مي شد .
[1]. به استثناي تنوين مقابله ( كه بر اسم جمع مونث داخل مي شود) و تنوين عوض ( كه بر سر اسمهاي ناقص مي ايد) ؛ اين دو تنوين بر سر اسمها ي غير منصرف نيز داخل مي شوند: اذرعاتٍ ، جوارٍ
[2] زيرا فعل نيز كسره وتنوين نمي پذيرد
[3] اين همان احمد لاينصرف است كه علي بر سر آن جر ندهد
[4] . نكتة نحوية: جاء سائل بيتا و سال صاحبته ان تعطيه ؛ فقالت : انصرف، فقال : اعطيني فقالت: انصرف فقال : اعطيني فقالت: انصرف فقال: اسمي ابراهيم لا ينصرف الا اذا حلّي او اُضيف.
[5] نوه حضرت نوح (ع) و يا به قولي پدر ايشان.
[6] از طبقات جهنم به معني سوختن شديد.
[7] اگر اسم زني «قاضي» باشد.
[8] .آموزش زبان عربي « بلع، ثعل ، جعي ، جثم ، دلف ، زحل ، زفر ، عصم ، فتم ، قزح ، مضر ، هبل ، هدل ، عمر ، جعل »
[9] . كلمه« سراويل » را در صورتي كه مفرد فرض كنيم باز به خاطر شباهت با جمع غير منصرف مي باشد .
چندنكته
۲-كلمه هاي«اَشياء-آدم-كربلاء»
اســـم غيــرمنصرف هستند.
۳-اسمي كه به ياي مشد‌ٌدختم بشوداسم منقوص نيست.
۴-اسم غيرمنصرف اگر«كسره»بگيرد باتوجه به شرايط همچنان غيرمنصرف است.
۵-فعل مضارع صيغه هاي«۱و۴و۷و۱۳و۱۴»+نون تاكيد:مبني برفتح محلاًمرفوع است.
۶-هرگاه فاءالفعل باب افتعال ازحروف(ص-ض-ط-ظ)باشدتاء زائدباب افتعال به طاءتبديل مي شود
مانند:اِصْطَلَحَ كه بوده(إصتَلَح)يــا إضْطَرَبَ كه بوده(إضْـتَرَبَ)يا إطَّلَعَ كه بوده(إطْتَلَعَ)